Coidando a quen coida. A vellez das mulleres migrantes traballadoras dos coidados (MUMICO)

Código: 39-03-ID25
Entidade financiadora: Instituto de las Mujeres. Secretaría de Estado de igualdad y para la erradicación de la Violencia contra las mujeres. Ministerio de Igualdad.
Entidades participantes: Universidade da Coruña, Universidade de Santiago de Compostela, Universidade de Vigo, Universidad de Buenos Aires (Argentina), Universidade de Cabo Verde (Cabo Verde), Asociación Territorio Doméstico (Madrid), y asociación cultural Amílcar Cabral de Bembibre (León).
Duración: Inicio (1.10.2025) / Fin (31.12.2026).
Cuantía: 23.554,69€
Investigadora responsable: Fernández Suárez, B.
Membro ESOMI participante: Belén Fernández Suárez, Antía Pérez Caramés, e Keina Espiñeira González.

Resumo do proxecto:

O escaso desenvolvemento do estado do benestar en España en materia de atención á dependencia e tamén de conciliación/corresponsabilidade, xunto co envellecemento poboacional, e sumado aos cambios sociais que teñen propiciado maiores cotas de igualdade para as mulleres —como a súa maior participación no traballo remunerado, non acompañada dunha maior implicación e corresponsabilidade por parte dos homes nos coidados—, provocaron unha necesidade crecente de servizos de atención a persoas en situación de dependencia e de traballo do fogar. A piques de cumprirse case vinte anos da implantación da Lei de Promoción da Autonomía Persoal e Atención ás Persoas en Situación de Dependencia (LAPAD), as críticas e dificultades de financiamento e tramitación situaron o modelo español nun impasse, nun certo compás de espera cara ao desenvolvemento, nos próximos anos, dunha estratexia europea de coidados cun acento propio.

A resposta a esta demanda non atendida polo estado do benestar español, de tradición familista, foi en boa medida a externalización dos traballos de coidados, o que implicou unha forte demanda de mulleres inmigrantes para cubrir postos neste sector (Parella, 2007; Barañano e Marchetti, 2016). Así se explica que España sexa o segundo país europeo, despois de Italia, en número de traballadoras do fogar e dos coidados. Segundo a Enquisa de Poboación Activa do ano 2022 (INE, 2025), España conta con 545.000 empregadas do fogar, sendo o 90% delas mulleres. Ademais, entre as afiliadas á Seguridade Social, un 44% terían nacionalidade estranxeira (Monguí Monsalve, Cáceres Arévalo e Ezquiaga Bravo, 2022).

A raíz da pandemia, xeneralizouse o recoñecemento do carácter esencial deste traballo para a sustentabilidade da vida, o que facilitou a introdución de certas melloras no sector, como a ratificación do Convenio 189 da OIT ou o acceso á prestación por desemprego. Non obstante, a desregulación, a precariedade e a falta de protección social persisten de forma xeral e inflúen nas condicións e traxectorias laborais de moitas mulleres —boa parte delas migrantes— que se atopan con dificultades para acadar unha vellez en condicións dignas, con saúde e con recursos económicos suficientes para afrontala (Briones-Vozmediano et al., 2020; Abanto Ramos et al., 2024).

Na actualidade, as pioneiras que contribuíron a converter España nun país de inmigración están chegando á idade de xubilación tras unha vida laboral dedicada aos coidados. As mulleres migrantes maiores de 65 anos representan xa máis do 10% do total (INE, 2025). Unha parte delas decidirá quedar e envellecer en España, polo que cómpre preguntarse en que circunstancias e condicións socioeconómicas o farán, como se organizarán para aseguraren a provisión de coidados que precisen e cal será a resposta das políticas públicas para coidar das coidadoras.

Este proxecto ten como obxectivo analizar a situación na que se atopan as mulleres migrantes maiores que traballaron no sector dos coidados en España, desde unha perspectiva feminista que preste especial atención á articulación das desigualdades de xénero e da condición migratoria no estudo das condicións socioeconómicas e das estratexias que seguen estas mulleres para garantir o seu benestar. A investigación presenta unha dobre orientación: aplicada, xa que achegará un diagnóstico e un informe con propostas de intervención e actuación pública; e participativa, pois implica as propias mulleres migrantes e as súas organizacións e colectivos na reflexión e na procura de solucións conxuntas. Ademais, o enfoque é comparativo, ao centrarse no estudo de dúas comunidades migrantes concretas: a caboverdiana e a dominicana. Ambas son pioneiras no seu asentamento en España (a inmigración dominicana instálase con forza desde mediados dos oitenta e nos anos noventa —Pedone e Gil Araújo, 2016—, mentres que a caboverdiana comeza a chegar desde mediados dos setenta e durante os oitenta —Espiñeira et al., 2025; Oca González et al., 2025—) e ambas tiveron unha inserción laboral destacada no sector do emprego doméstico. Diferéncianse, porén, no seu proxecto migratorio e familiar: as mulleres inmigrantes dominicanas adoitan responder a un perfil de xefas de fogar que emigran soas, mentres que as caboverdianas, en xeral, chegan reagrupadas polos seus compañeiros varóns (Oca González, 2016; Alcalde Campos, 2014). Isto implica distintas configuracións en termos de familia transnacional, o que pode traducirse en redes de apoio diferentes; de aí o interese en comparar as súas estratexias de coidados na vellez.

Esta investigación, formulada baixo o principio da interdisciplinariedade e cun equipo nacional e internacional especializado tanto na temática como nas comunidades obxecto de estudo, promoverá a elaboración dunha folla de ruta para a intervención en materia de políticas públicas que atenda ás dificultades, problemáticas e necesidades das mulleres maiores migrantes que teñen traballado no sector dos coidados.